چگونه قلم زنی انجام دهیم؟؟

گام ۱ – فلزات و ابزار و مواد مورد استفاده در هنر قلم زنی

فلز ماده ای معدنی و دارای ویژگی های استحکام، دوام، چکش خواری و شکل پذیری است، خاصیت تورّق دارد، ذوب می شود و پس از ذوب، امکان استفاده مجدد از آن وجود دارد.
در هنر قلمزنی از فلز به تنهایی استفاده نمی شود و بنابر خاصیت ترکیبی فلزات با هم مخلوط می شوند و فلز خاصی را پدید می آورند که به این ویژگی ترکیبی «آلیاژ» می گویند.
آلیاژ به معنی ترکیب و مخلوط کردن فلزات با یکدیگر است، بنابراین، مفرغ، فولاد، برنج و بسیاری مواد دیگر که در صنایع امروز کاربرد دارند آلیاژ نامیده می شوند.
۱. آلیاژ و فلزات
بر این اساس آلیاژها و فلزاتی که امروزه در هنر قلمزنی بیش تر از آن ها استفاده می شود عبارت اند از:
۱٫ مفرغ، که ترکیبی از مس و قلع است که هرچه درصد قلع آن بیش تر باشد سفیدتر و از استحکام بیش تری برخوردار است.
۲٫ ورشو، که مرکب از نیکل،مس و قلع است و خاصیت تورق و مفتول شدن دارد.
۳٫ برنج، که ترکیبی از مس و روی است و در اثر حرارت زیاد نرمی آن افزایش می یابد.
۴٫ طلا، فلزی بسیار نرم و زرد رنگ است و در تیزاب سلطانی حل می شود.
۵٫ نقره، فلزی سفید رنگ، چکش خوار و شکل پذیر است و به راحتی پرداخت می شود.
۶٫ مس، از فلزلت عمده و رایج مورد کاربرد در هنر قلمزنی است. رنگ آن قرمز متمایل به نارنجی است و خاصیت شکل پذیری و چکش خواری دارد. در ۱۰۸۳ درجه سانتی گراد گداخته و در ۲۵۹۵ درجه سانتی گراد به جوش می آید و دارای وزن مخصوص ۸/۵ گرم در سانتی متر مکعب است
۲.شیوه ساخت ظروف مورد استفاده در هنر قلمزنی
ظروف یا احجام مورد استفاده در قلمزنی به شیوه های زیر ساخته می شود:
چکش کاری:
ساخت ظروف و اشیا به روش کوبیدن را چکش کاری سرد گویند،که به «دوانگری» معروف است و دارای سابقه بسیار طولانی است و به دو روش انجام می شود:
الف) ساخت اشیای یک تکه و بدون شکاف؛ از این شیوه برای ساخت ظروف مدور استفاده می شود.
ب) ساخت اشیا به صورت چند تکه یا دارای شکاف؛ از این روش برای ساخت ظروف هندسی زاویه دار استفاده می شود.
ریخته گری:
ریخته گری یعنی ذوب فلز و ریختن آن در قالب و سپس سرد کردن و انجماد آن. در این شیوه به وسیله مدل ریخته گری فلز ذوب شده را به اشکال گوناگون در می آورند. مدل های ریخته گری معمولاً از چوب، فلز، گچ، پلاستیک و موم ساخته شده است. ریخته گری به وسیله قالب انجام می شود و قالب ها دارای دو نوع قالب باز و قالب بسته اند
خم کاری:
در این شیوه با استفاده از دستگاه «سه نظام» یک صفحه گرد از فلز می بُرند و با قالب های چدنی که به شکل ظروف ساخته شده به دستگاه می بندند و با استفاده از دستگاه فلز و قالب را به چرخش در می آورند؛ در این مرحله به وسیله قلم های فولادی فلز را با فشار روی قالب می چرخانند و به ظرف شکل میدهند.
۱٫ ابزاری که در قلمزنی از آن ها استفاده می شود
علاوه بر ابزاری که در ساخت ظروف قلمزنی کاربرد دارند، از ابزارهای دیگری به طور مستقیم در هنر قلمزنی استفاده می شود که عبارت اند از: گیره، سوهان، انبر، الک، سرپیک، مخزن سوخت، قیچی، تابه، زیرتابه (اجاق گاز)، قیر، گچ، سنگ نفت، قلم، چکش، تسکه، پرگار، کنُده، قالب، گرده، تیزاب و…
اما ابزارهایی که به طور مستقیم در هنر قلمزنی به کار می روند چکش و قلم است که هنرمند با استفاده از آن ها زیباترین آثار هنری را می سازد
چکش:
چکش ابزاری فلزی است که دسته ای چوبی دارد و از سه قسمت سر، بدنه و دسته تشکیل شده است. در قلمزنی دو نوع چکش فلزی، برای کوبیدن روی قلم و ایجاد نقش روی فلز به کار می رود و چکش لاستیکی، با دسته چوبی که برای کوبیدن فلز و مسطح یا بر جسته کردن آن استفاده می شود
انواع قلم:
قلم میله فلزی از جنس فولاد خشکه است که طول آن معمولاً ده تا بیست سانتی متر و قطر آن متغیر است.
انواع قلم های مورد استفاده در قلمزنی دارای اشکال، نوک و آج های گوناگون اند و هریک از آن ها نامی دارد. قلم ها را بر اساس نوک آن ها به دو نوع آج دار و بدون آج تقسیم بندی کرده اند. نوع دیگر تقسیم بندی قلم ها عبارت اند از: قلم های ریزه کاری و قلم های بر جسته کاری
انواع قلم هایی که در قلمزنی استفاده می شوند:
۱٫ قلم سنبه
برای اجرای طرح اولیه و رو سازی طرح و تزیین زمینه کار از این قلم استفاده می شود، این قلم دارای نوک مخروطی شکل، شبیه نوک مداد است.
۲٫ قلم پرداز
برای رسم کردن خطوط طراحی و رو سازی گل ها و خط اندازی طرح و خطوط به دست آمده از قلم سنبه، از قلم پرداز استفاده می شود. مقطع این قلم کشیده و از دو سمت دارای آج به صورت اُریب است.
۳٫ قلم نیم بر
از این قلم برای آشکار کردن خطوط طراحی شده و ثابت کردن اثر خط بر روی لوح فلزی استفاده می شود. سطح مقطع نوک این قلم مانند نوک پیچ گوشتی و فاقد آج است.
۴٫ قلم گر سواد
برای سایه اندازی، ایجاد بافت روی فلز و فرو بردن زمینه کار و تزیین نقوش حیوانی و انسانی از این قلم استفاده می شود و با این قلم طرح را از زمینه کار جدا می کنند. سطح مقطع این قلم آج دار و مستطیل شکل است.
۵٫ قلم گرسوم
برای ساخت سطوح با نقوش دایره ای به صورت برجسته و منظم و سایه روشن کردن سطح فلز از این قلم استفاده می شود.
۶٫ قلم یک تو
این قلم در نوک مقطع خود دارای نقوشی شبیه دایره است و از آن برای ایجاد بافت در گل ها و حاشیه سازی استفاده می شود. نوک آن مخروطی شکل با مقطع گرد است و در اندازه های ریز و درشت ساخته می شود.
۷٫ قلم دوتو
این قلم نیز مانند قلم یک تو مخروطی شکل و در سطح مقطع آن دارای دو دایره کوچک در نوک و بدون آج است، که از آن برای تزیین زمینه کار استفاده می شود.
۸٫ قلم ناخنی
برای ایجاد نقوش تزیینی و خطوط منحنی و رو سازی طرح ها از این قلم استفاده می شود و نوک مقطع آن شبیه ناخن دست انسان است و در ایجاد نقوش شبیه فلس ماهی، موی انسان، یال اسب و…. از آن استفاده می شود.
۹٫ قلم بادامچه
سطح مقطع نوک این قلم بادامی شکل و آج دار است و از آن برای ساخت گل و برگ و تزیین زمینه لوح فلزی استفاده می شود.
۱۰٫ قلم کف تخت
نوک این قلم در مقطع شبیه مربع یا مستطیل و دارای انواع ریز و درشت است که از آن برای فرو بردن و مسطح کردن زمینه طرح استفاده می شود.
۱۱٫ قلم نیم ور
سطح مقطع آن شبیه ذوزنقه است و دارای دو نوع آج دار و بدون آج است و از آن برای فرو بردن و پایین نشستن زمینه و جداسازی طرح، از زمینه استفاده می شود.
۱۲٫ قلم نیم بر کلفت
با این قلم خطوط اصلی نقش را فرو برده و کار را برجسته می کنند. سطح مقطع آن بیضی شکل و منحنی و بدون آج است.
۱۳٫ قلم قلم گیری
از این قلم برای لایه برداری سطح فلز و برای کندن و ایجاد شیار به شکل تراش فلز استفاده می شود نوک آن تیز، شبیه سرنیزه؛ و فاقد آج است.
۱۴٫ قلم بادامی ساده یا درختی
از این قلم برای ایجاد نقوش چند پر و تزیین زمینه استفاده می شود. سطح مقطع آن شبیه میوه بادام و بدون آج است و سطح مقطع آن را تو خالی و لبه دار می سازند.
۱۵٫ قلم خُشه
از این قلم برای برجسته سازی استفاده می شود و سطح مقطع آن مدور و بدون لبه و صیقلی است.
۱۶٫ قلم تیزبُر
نوک این قلم تیز و برنده و از آن برای برش و مشبک کردن فلز استفاده می شود.سطح مقطع آن شبیه پیچ گوشتی و بسیار تیز است
۴٫ قیر و روش تهیه آن برای هنر قلمزنی
در هنر قلمزنی از قیر سفت به سه منظور استفاده می شود:
۱٫استحکام بخشی و جلوگیری از شکستن فلز در برابر ضربه چکش و قلم.
۲٫کاهش سر و صدای ناشی از ضربه قلم به فلز.
۳٫سهولت اجرای کار.
برای تهیه قیر مخصوص قلمزنی موارد زیر لازم است: قیر، گچ، سرند یا الک، ظرف یا تابه برای گرم کردن قیر، چراغ گاز و کفگیر برای مخلوط کردن قیر
برای تهیه قیر، مقداری قیر در ظرف می ریزند و روی اجاق گاز قرار می دهند تا نرم شود،سپس مقداری گچ الک کرده را (نسبت قیر به گچ باید یک به سه باشد) به آرامی در قیر می ریزند، مخلوط را به هم می زنند تا قوام بیاید و از حالت سیالی یا روان شدن خارج شود.
افزایش گچ به قیر را باید به گونه ای ادامه داد که قیر به آسانی سرد و ترد یا شکننده شود و پس از پایان کار به آسانی از فلز جدا شود. برای اطمینان مقداری از مخلوط قیر و گچ را در آب سرد می ریزند، در صورتی که ترد و شکننده شده باشد و با ضربه چکش به آسانی خرُد شود، قیر برای کار آمده است. مهارت در این کار بر اثر ممارست و تجربه به دست می آید

گام ۲ – روش اجرای هنر قلم زنی

پیش از شروع کار با قلم و چکش و انتقال طرح بر روی فلز ابتدا باید کار را قیر ریزی کرد وسپس طرح را روی کار انتقال داد و آن گاه با قلم و چکش ایجاد نقش بر روی آن را آغاز کرد.
۱٫ شیوه قیر ریزی ظروف یا بوم های قلمزنی
قیر ریزی ظروف به دو صورت انجام می شود:
قیر ریزی بوم های تخت و مسطح
در این شیوه ابتدا باید سطوح بوم را پاک و تمیز کرد به گونه ای که چربی و رطوبت روی آن نباشد تا قیر به خوبی بر آن بنشیند. در این روش ابتدا کنار حجم یا بومی را که قرار است قیر ریزی شود به وسیله مقوا، سنگ، چوب یا آجر، مسدود می کنند تا قیر از روی آن بر زمین نریزد. خیس کردن سطح دیواره با آب ضروری است تا قیر به آن نچسبد. اگر دیواره شکاف داشته باشد قیر از آن به بیرون رسوخ می کند.
پس از آن با استفاده از ملاقه یا کفگیر به آرامی قیر ذوب شده را روی فلز می ریزند تا به قطر و ضخامت دلخواه در آید پس از سرد و خشک و سفت شدن قیر دیواره آن را بر می دارند و کار را روی لوح شروع میکنند.
روش قیر ریزی بوم یا ظروف مدور و توخالی
در این روش پس از پاک کردن ظرف، آن را حرارت می دهند و سپس با ملاقه قیر را درون طرف می ریزند تا کاملاً پر شود، باید دقت کرد که قیر به گونه ای در ظرف ریخته شود که حباب یا هوا داخل قیر نشود و ظرف کاملاً از قیر پُر شود. اگر هوا داخل قیر برود در اجرای کار مشکلاتی ایجاد خواهد کرد.
۲٫ شیوه های انتقال طرح
وقتی ظرف یا بوم آماده شد مرحله اجرای عملی کار و چسباندن طرح روی کار آغاز می شود.
چسباندن طرح یا به اصطلاح پیاده کردن طرح به روش های زیر انجام می شود:
روش گرد کردن
در این شیوه هنرمند طرح آماده شده را روی قطعه فلزی از جنس برنج قرار می دهد و با چکش و قلم سنبه، آن را مشبک کرده و خطوط طرح را با نوک قلم، روی برنج سنبه سوراخ می کند، تا هنگام گرده کردن طرح، خطوط طرح به آسانی بر روی کار منتقل شود و سپس این کاغذ سُنبه شده را روی بوم می چسباند و با گرده زغال که در تکه پارچه ای قرار دارد، بر روی کاغذ سنبه شده می کشد که از سوراخ های کاغذ، پودر زغال روی بوم منتقل می شود و سپس با مداد خطوط طرح را مشخص کرده و اجرای کار را شروع می کند.
اجرای مستقیم طرح روی بوم در این روش هنرمند به وسیله مداد یا ابزار تیز مثل قلم نیم بر و قلم سنبه به طور مستقیم طرح را بر روی فلز منتقل می کند.
شیوه استفاده از کاغذ کُپی
در این روش ابتدا سطح بوم را پاک کی کنند و چربی و گرد و خاک آن را می گیرند. سپس کاغذ کپی را با چسب روی آن می چسبانند. بعد اصل طرح را روی کاغذ کپی، بر روی بوم فلزی قرار می دهند و با مداد روی خطوط طرح می کشند تا طرح روی بوم منتقل شود، سپس طرح و کاغذ کپی را بر می دارند و خطوط را که آشکار نشده، با مداد مشخص می کنند تا اجرای قلمزنی آسان شود.

شیوه چسباندن اصل طرح روی بوم فلزی
در این روش اصل کاغذ طراحی را روی شیء یا بوم فلزی می چسبانند و بعد با استفاده از قلم سنبه، خطوط طرح را روی فلز اجرا می کنند. پس از مشخص شدن خطوط کاغذ طرح را بر می دارند و طرح پیاده شده را با قلم و چکش روی شیء اجرا می کنند. پس از انتقال طرح هنرمند کارش را با چکش و قلم آغاز می کند و با استفاده از تکنیک وسبک های قلمزنی طرح مورد نظرش راخلق می کند.

۳٫ شیوه در دست گرفتن چکش
بعد از این که هنرمند برای اجرای کار پشت میز نشست و کنده چوبی را تنظیم و لوح قلمزنی را آماده کرد باید چکش را در یک دست و قلم را در دست دیگر گیرد و کار را آغاز کند. روش در دست گرفتن قلم چنین است که دسته آن را بین دو انگشت شصت و سبابه به نحوی می گیرد که بالا و پایین رفتن چکش مانند یک محور آسان باشد و مانع از افتادن یا چرخش قلم از بین دو انگشت شود.
هنرمند باید دقت کند که انتهای دسته چکش بین دو انگشت کوچک و ماهیچه کف دست قرار گیرد تا بتواند با بالا و پایین بردن آن ضربات منظم و یکنواخت قلم را بر لوح فلزی وارد کند. و حرکت رفت و برگشت چکش در کنترل او باشد. آرنج و ساعد دست باید موازی با سطح شیء قرار گیرد و قسمت زیر چکش نیز در امتداد با سطح کنده باشد که وقتی ضربه چکش بر قلم وارد می شود، اجرای کار راحت تر انجام پذیرد.

۴٫ شیوه در دست گرفتن قلم
روش به دست گرفتن قلم بسیار مهم است. اندازه طول قلم را به چهار قسمت مساوی تقسیم می کنند و قسمت سوم آن را میان دو بند انگشت شصت و سبابه می گیرند تا بتوانند به آسانی قلم را بین دو انگشت بچرخانند و به حرکت در آورند. و انگشت بلند میانی را برای جلوگیری از افتادن قلم در قسمت دوم قرار می دهند. از انگشت کوچک برای تکیه گاه قلم و جلوگیری از لغزش آن استفاده می شود.
باید توجه داشت که ساعد دست با بازو و ساعد با قلم زاویه ۹۰ درجه ایجاد کند و زاویه قلم نسبت به سطح کار باید کم تر از ۹۰ درجه باشد تا حرکت قلم به آسانی صورت گیرد.

ریزه کاری
ریزه کاری که به ریزه قلم و زمینه پُر نیز معروف است، روشی است که سطح اشیا یا بوم فلزی را با استفاده از نقوش و طرح های ریز و ظریف قلمزنی می کنند و با ایجاد بافت در زمینه بوم، طرح اصلی را آشکار می سازند و زمینه کار را از طرح جدا می کنند.

۱٫جدا کردن بوم فلزی از قیر یا قیربرداری
برای جدا کردن قیر از بوم های فلزی تخت قیر را سرد می کنند و می شکنند. اما در بوم های مدور و گلدانی شکل قیر را حرارت می دهند و جدا می کنند. این کار به روش های زیر انجام می شود.

حرارت دادن
برای خالی کردن قیر از بوم های مدور گلدانی یا حجم های هندسی، آن ها را حرارت می دهند. به این طریق که ظرف پُر از قیر را وارونه روی تکیه گاه چوبی یا فلزی می گذارند و ظرف را حرارت می دهند تا قیر ذوب شود. ابتدا دهانه ظرف بعد قسمت میانی و سپس ته ظرف را حرارت می دهند. بعد قیر را که روان شده خالی می کنند.

شکستن قیر
برای جدا کردن قیر از بوم های مسطح از این شیوه استفاده می شود. به این صورت که قیر حاوی بوم را در آب سرد فرو برده و به آرامی با ضربات چکش، قیر را می شکنند و از ظرف جدا می کنند. پس از آن فلز را به وسیله سر پیک حرارت می دهند تا باقی مانده های قیر کاملاً بسوزد و از بوم جدا شود. سپس به وسیله نفت با پارچه یا برُس سیمی حجم فلزی را پاک می کنند.
پس از پاگ کردن قیر برای زدودن چربی نفت از سطح بوم فلزی، آن را با محلول مایع ظرف شویی و آب می شویند و خشک و پرداخت می کنند.

۵٫ پرداخت کردن
پس از جدا کردن بوم از قیر با استفاده از اسیدسولفوریک یا تیزاب سلطانی که با آب رقیق شده است(دو قسمت آب و یک قسمت اسید) آن را می شویند. ابتدا، آب و اسید را در ظرف پلاستیکی می ریزند و بوم فلزی را در ظرف اسید رقیق شده قرار می دهند. در نهایت به وسیله برس سیمی سطح آن را صیقلی کرده و سپس بوم را با آب می شویند. در پایان به وسیله خاک اره آن را خشک و پرداخت می کنند. پرداخت بوم سبب جلا و درخشش طرح و شیء فلزی می شود. در این مرحله باید نکات ایمنی را رعایت کرد. اسید باید رقیق شود به گونه ای که موجب خوردگی شیء نشود. هم چنین باید از دستکش و ابزارهایی استفاده کرد که به دست آسیب نرسد

گام ۳ – شیوه های قلم زنی

شیوه برجسته

اختلاف سطح بین موضوع و زمینه بسیار زیادتر از منبت است و هنرمند برای آن که بتواند بدون اشکال آنرا انجام دهد از دو جهت یعنی از پشت و رو به فلز ضربه می زند.

شیوه عکسی

با ایجاد سایه و خط در زمینه موضوع را نشان می دهند. هیچ گونه اختلاف سطحی بین موضوع و زمینه مشاهده نمی شود.

شیوه زمینه پر

همان گونه که از نام بر می آید با ایجاد بافت در زمینه طرح اصلی را نشان می دهنددر این نوع نیز اختلاف سطح بین زمینه و طرح وجود ندارد.

شیوه منبت

هنرمند با ایجاد حداکثر دو سانتی متر اختلاف سطح بین موضوع و زمینه روی فلز ایجاد نقش می کند.

شیوه مشبک

هنرمند با بریدن زمینه و جدا کردن آن از سطح کار، موضوع را نمایان می سازد.

شیوه قلم گیری

هنرمند با ایجاد خراش و شیار به روی فلز آن را تزئین میکند. این کار به وسیله قلم انجام می شود. پس از اتمام کار قلم زنی، قیر به وسیله حرارت، مجددا مذاب می شود و از درون کار بیرون آورده می شود. سپس سطح کار را با مواد پاک کننده مانند نفت، شستشو می دهند تا باقیمانده قیر کاملا” از بین برود.

گام ۴ – تکنیک های قلم زنی

حال لازم است اشارهای به تکنیک بعضی از دوران هنر قلمزنی داشته باشیم .
در زمان سیتها امر مهم این بوده است که کار کاملا”یک پارچه باشد. فرق عمده میان تکنیک ساسانیان و سیتهااین است که در هنر ساسانیان فقط فرورفتگی و برجسته کاری نمایان است و صور و خطوط ،آن حالت دقیق راندارند ،حال آنکه در هنر سیتها حتی حالت صورت و چهره کاملا” دقیق است .
در تکنیک سلجوقیان به طرحهای متنوعی برمیخوریم و به تبع آن ، شیار و خراش زیاد است . هنرمندان فلزکار سلجوقی گاه چند فلز مختلف رادر هم جا گذاری میکردهاند که به آن «ترصیع» می گویند و گاه تصاویری از مینیاتور را با قلمزنی ایجاد میکردهاند .البته در دوره ساسانیان هم ،هنرمند دو یا چند فلز را باهم به کار میبرده است ،اما پیدایش شیوه در دوره صفویان به اوج می رسد.
درتکنیک صفویان از طرحهای قالی نظیر ختائی ،اسلیمی ولچک ترنج نیز استفاده به عمل آمده است . همچنین از روش میناکاری و مشبک سازی فلز بهره می گرفتند.
دراین قسمت چون بحث ما برتکنیک متمرکز است الزاما” در مورد تفاوت قلمزنی وقلمکاری نیز توضیحی مختصر داده میشود. قلمکاری نوعی چاپ روی پارچه است در حالی که قلمزنی ،نوعی کندهکاری و برجسته کاری روی اوراق فلزی است و قدمت قلمزنی به پیش از ساختن فلز توسط انسان میرسد کندهکاری روی سنگها گواهی آشکار بر این مدعاست